هنر سفالگری در شهركوزه كنان

گونئی مركزی(شهرکوزه کنان) و روستاهای آن
گونئی مركزی شامل شهرها و روستاهای زیر می باشد :
شهرکوزه کنان ،مشنق، علی بیگلو، یوسف آباد، كوشك، كافی الملك، دریان، شنگل آباد..
كه از این میان به بررسی مهمترین و تاریخی ترین آن یعنی شهر كوزه كنان پرداخته خواهد شد.

 كوزه كنان در گذرگاه تاریخ

این شهر در قسمت غربی شهرستان شبستر و در بخش موسوم به گونئی مركزی قرار دارد. گونئی به معنای آرانك و در نهایت ارونق می باشد.
یاقوت حمدی در معجم البلدان آورده است كه در كوزه كنان 75000 خانوار زندگی می كنند . مسلما این ارقام قابل توجه و در واقع حكایت از قدمت و اهمیت كوزه كنان دارد .
كلاویخو در سفرنامه خود راجع به این شهر آورده است كه : شب را در كوزه كنان كه سابقا محل بزرگی بوده و فعلا بیشتر قسمتهای آن ویران است خوابیدم .
گویند باعث این ویرانی ، امپراطور طغتمش خان بود كه از امیر تیمور شكست یافت و از قدرت افتاد . در كوزه كنان بسیاری از ارمنیان را دیدم كه در آنجا مسكن داشتند .
از جمله مشاهیر این خطه می توان از : نقشبندی كوزه كنانی ، ملتجی كوزه كنان ، همت كوزه كنانی و ملا ابو محمد كوزه كنانی رجل مشهور قاجار كه خانه اش در تبریز به خانه مشروطیت شناخته شده و تاكنون پابرجاست نام برد .
آقای امین یونسی از مردان فرهنگ دوست كوزه كنان كه هم اكنون به شغل فخاری اشتغال دارند معتقدند كه : همانگونه كه از مرحوم آیت الله نجفی مرعشی روایت شده است بعد از اسلام سه سادات اصیل به آذربایجان قدم نهاده اند كه از آن سه یك نفر در كوزه كنان سكنی گزیده است و از این جهت كوزه كنان را دروازه سید نیز نام نهاده اند .
ظاهرا كوزه كنان همانگونه كه ازنامش پیداست مهد سفالگری (مهدسفال ایران)بوده چرا كه در حفاریهای مختلف این شهر ، كوزه های بزرگی كه غالبا درحدود 100 لیتر آب در خود جای می دهند به ضخامت 7-6 سانتی متر بدست آمده است . برای مثال(خرابه لر ) كه در قسمت جنوب شرقی  كوزه كنان قرار دارد . ابتدا مسكونی بوده اما مشخص نیست چه حادثه ای رخ داده كه مردم از آن ناحیه كوچ كرده اند . به هرترتیب به هنگام حفاری زمین در این منطقه و یا به هنگام كشاورزی در اراضی همجوار با خرابه آثار سفالینه زیبا و قابل توجهی بدست آمده است .

 آثار باستانی كوزه كنان :
1- مسجد جامع محمد حنفیه
این مسجد از كهن ترین بناهای كوزه كنان است كه مانند مسجد جامع شهر سیس موسوم به محمد حنفیه است و قدمت آن را به عهد وی نسبت داده اند .
2- چنار كهن كوزه كنان
دركوزه كنان درخت چنار كهنی همانند همتایش در خامنه وجود دارد كه درمحله سادله قرار دارد – قدمت چنار را حدود 700 سال تخمین زده اند ظاهرا تا چند سال گذشته پینه دوزی در داخل درخت مغازه ای محقر ترتیب داده و به شغل كفاشی می پرداخته است .
3- قلعه ایچی (داخل قلعه)
در كوزه كنان محله ای موسوم به قلعه ایچی قرار دارد كه مشهور است در زمان شاه اسماعیل صفوی در درون قلعه به جمع آوری قشون و تعلیم نظامی می پرداخته اند . ظاهرا چند سال قبل از داخل قلعه طی حفاری دو دخمه (به شكل محل نگاهداری سربازان ) بدست آمده است كه بنا بر روایتی حدود 2 روز به یكی از دخمه ها آب بستند اما در شكل ظاهر دخمه خللی وارد نشد ، این قلعه در شمال غرب كوزه كنان پابرجاست .
4- گورستان كوزه كنان
گورستان قدیمی كوزه كنان دارای سنگ نبشته و یا مقبره خاصی نمی باشد و در واقع گورستان وسنگ های كوزه كنان نظیر گورستان شهر سیس می باشد .

مشاهیر و مفاخر كوزه كنان 

 1- ابوسعید ثانی كوزه كنانی 
(خلف صنع الله كوزه كنانی بوده از معاریف سلسله نقشبندیها است . مدتی در بدلیس و خراسان بسر برده و زمانی هم در شهر تبریز ازخلفای مشاربالبنان آنان بوده است در تاریخ 955 كه سلطان سلیمان به تبریزآمد آن بزرگوار را همراه خود باسلامبول برده پانزده عدد طلای مقرری برای وی معین كرد و از آنجا درسال 971 به زیارت بیت الله الحرام تشرف حاصل نمود .
تولد مولانا در هشتم ذی القعده سال 925 واقع شده ودر سنه 980 وفات كرده در حرم وفا مدنفونست و از جمله آثار كتابی است در شرح ارباب تفسیر كه به طبقات المفسرین موسوم است .

 2- حاج ملا احمد بن عبدالله كوزه كنانی 
«از علمای معروف آذربایجان و از تلامذه آقا سید حسین كوهكمری و ملا محمد ایروانی بوده و از آنها اجازه دارد. او در حدود سنه 1326 هجری در كاظمین مرحوم شده كه در مقبره آقا شیخ حسن مامقانی دفنش كرده اند كتاب “ هدایه الموحدین فی اصول الدین و كتاب ایقاظ العلماء و تنبیه الامراء و روضه الامثال از جمله تالیفات آن مرحوم در تبریز به طبع رسیده و اشعار زیادی هم به زبان پارسی گفته است.”
و اما صاحب اعیان الشیعه در 3 جای كتاب خود از وی یاد كرده است :
از جمله در جلد دوم آورده است كه :
«الموالی احمدبن عبدالله الكورزكنانی التبریزی النجفی
مربعنوان ملا احمد التبریزی الكوزه كنانی و كان ینبعی ذكره باالعنوان المذكر هنالكن سبق ان ذكرناه هناك»
و در جای دیگر می نویسد:
« مضی بعنوان ملا احمد التبریزی الكوزه كنان»
وی توضیحات مشروح خود را در ارتباط با احمد كوزه كنانی چنین بیان می دارد :
«توفی فی» 5 ربیع الاول» سنه 1326 أو 27 فی الكاظمیه زائرا و نقلت جنازته الی النجف الاشرف و دفن فی مقبره الشیخ حسن المامقانی. و (الكوزه كنانی) نسبه الی كوزه كنان. بضم الكاف و سكون الواو- و فتح الذای و ضم الكفا و نونین بینهما- ألف قریه كبیره من نواحی تبریز بینها و بین أرمیه تبین منها بحیره ارمیه كما فی مرا صدا الاطلاع.
مؤسس حزب المشروطه فی الغزی و كان عالما فاضلا ذكیا متوقد الفهم یدودی عن الشیخ حسن المامقانی و هو من تلامیذه.
(1)- كتاب هدایه الموحدین فی اصول الدین ثلاثه جملات كبار بالفارسیه.
(2)- روضه الامثال فیها كل آیه فیها لفظ مع تفسیرها.
(3)- ایقاظ العلماء رساله صغیره و الثلاثه مطبوعه فی تبریز.
(4)- رساله فی السلطنه المشروحه و الاستبدادیه قال بغض المعاصرین عند ذكرها كانه یرید بذالكه معنی قولی.
تغییرات للدنیا و أصبح شرها
یروح بافراط و یغدو بتفریط
الی این یمضی من یروم سلامه
و ما الناس الامستبد و مشروطی

 3- خاوری كوزه كنانی
«اسمش میرزا معصوم، اصلش از  كوزه كنان تبریز می رسد كه مرشد ملای روم است. در بدایت عمر تحصیل قدری از مقدمات عربیه كرده از آذربایجان به عراق رفت، چندی در دارالمؤمنین كاشان اقامت نمود. نظر برتبه كمال و سلامت حال، ملك الشعراء فتحعلی خان كاشی یكی از برادرزادگان خود را به حباله نكاح او در آورده و چندان ملاطفت و مهربانی درباره او كرد كه او از احباب و اقوام خود فراموش نمود.

در «ریاض العارفین» آمده است : (نمونه صفحه ای ازکتاب)

«نظر به پاكی فطرت و نیكی جبلت به مصاحبت اهل دنیا راضی نگردیده و به كسب و تجارت امور معاش خود گذارنیده چنانكه در قصیده ای فرماید :
زبدو حال ز مردم طمع برید ستم
كه صعود را نكند طعمه همت شاهین
بقرص سفره خود راضیم ز گندم و جو
به صید بازوی خود قانعم زغث و سمین
به حكم استطاعت بزیارت بیت الله مشرف و در عرض راه مثنوی ببحری مثنوی «قرآن السعدین» امیر خسرو دهلوی مسمی به «تحفه الحرمین» منظوم فرموده، با الجمله از مسالك سلوك واقف و از مصاحبان اهل معارف اشعار بسیار زیاد دارد.
صاحب «تذكره اختر» درباره او می نویسد :
«خاوری الحق مردی است آرمیده، از علوم رسمی استحضاری وافی دارد و از رسوم سخنوری استنبصاری كافی، در نظم و نثر قادر است و در این هر دوفن شریف ماهر، دراری منظومه اش غیرت عقد پروین و لآلی منثوره اش رشك درر ثمین، خلاصه اكنون (1225-1233) از مخول شعرای عصر محسوب است. دیوان قصاید و غزلیات او را ملاحظه و قدری از منتخباتش در این سفینه ثبت افتاد.»
تالیفات وی :
1- «دیوان قصاید و غزلیات» كه صاحب تذكره اختر آن را ملاحظه كرده است.
2- «تحفه الحرمین» در مقابل «قران اسعدین» امیر خسرو دهلوی در سفر حج منظوم و پس از برگشت تحفه بارگاه فتح علی شاه نموده وصله یافت.»
3- «مهر خاوری» هزار بیت از منتخبات اشعار محمود میرزا است كه میرزا معصوم خاوری جمع كرده است و شامل مقدمه یی است در مآثر و آثار محمود میرزا»
«از این منتخبات نسخه یی در كتابخانه مجلس به شماره (34) جزو كتب مرحوم طباطبائی هست. و نسخه ای هم در كتابخانه آستان قدس رضوی به شماره خصوصی 1041 و شماره عمومی 5006 هست.»
خاوری قصیده ای در مدح فتحعلی شاه در غالب 63 بیت سروده كه در تذكره اختر تمامی آن ذكر شده است قسمتی از آن چنبن است :
«گذشت فصل دی و شد فیض فروردین زمین به نامبه رشگ نگار خانه چین به صحن باغ انار كفیده در سر شاخ همی بخندد بر در جهای ثمین چه داشت ساقی ابر بهار در صهیا كه فاش كرد به یك جرعه رازهای زمین..»
از غزلیات و اشعار اوست :
صبح است و در طرف چمن بلبل نواخوان آمده
بر شاخ سرو و نارون قمری در افغان آمده
هم دل گشا گلشن شده هم مرغ دستان خوان شده
هم شمع گلشن روشن شده هم غنچه خندان آمده
افلاك چرخ آفاق چه دلوی دو از وی مهر و مه
زیر و زبر بیگاه و گه این رفته و آن آمده
زآن دلووچه از كهكشان رودی ست در گردون روان
زآن كشتزار آسمان زین گونه ریبان آمده
گردون اگر از مردمی در مدح دارا زد دمی
كز گوهر انجم همی آگنده دامان آمده
در آن خلوت كه حیرت لب فرو بندد جهانی را
مجال نطق باشد خاصه چون من بی زبانی را»

 4- ذكری كوزه كنانی
«كربلای نجف بازارچی از شعرای قرن سیزدهم آذربایجانست و اشعارش تركیست.»
اما از اشعار وی چیزی به دست ما نرسیده است.

 5- رحمت كوزه كنانی
«میرزا محمد كوزه كنانی الاصل، اصفهانی الموطن، از فضلا و شعرای عهد فتحعلیشاه قاجار می باشد كه رد دیوان انشاء منصب یافته و بأمر همایونی كتاب «زینت الحكایات» را تألیف داده است.»
«از افاضل و اماجد زمان است بخدمت مشایخ عهد رسیده غالبا طریقه انیقه سلسله علیه ذهبیه را گزیده ارباب حال و اصحاب كمال را به خدمتش رجوع است و همداستانی مردم بجلالت قدرش بحد شیوع است در اخلاق محموده و اوصاف ستوده مشهور و در السنه و افواه مذكور است.»
دو وصف وی نیز چنین آورده اند.
«از بدایت عمر تا كنون كه زندگانی كهولت است با ژنده پوشان ارزنده و عارفان پاینده در طریق مجاهدات نفس و تزكیه باطن مجاهد و مصر بوده هم به دعوی خود كه صداقت را قرین باشد از فیوضات كاملین و همت عارفین به قدری كه بر خود بیند بصیرتش حاصل الحق آدمی است لبیت و از سیاق آدمیت با نصیب.»
«به نوشته مرحوم دكتر بیانی یكی از مثنوی های منظوم او در كتابخانه سلطنتی به خط خود وی هست و چنین تمام می شود :
«سالی كه موكب جهان گشا یه عزم تنبه متمردین خارزم و افاغنه هرات واویماقات هزاره و تكیه بر سر حدات خراسان نهضت فرما و ابن بنده درگاه عالمیان پناه «محمد منشی كوزه كنانی» از ركاب اقدس مأمور به خدمتی در یزد و اصفهان بود، این مصنوی در عرض هجده روز یه معرض عرض رسید و هو السلطان.. فتح علی شاه قاجار روح العالمین فداه.»
وی در طریقت پیرو سلسله ذهبی بود.
نمونه یی از مثنوی اوست :
رحمت شاه است بیرون از حساب
قابل و ناقابل از وی كامیاب
همتش هر جا به رحمت كار كرد
هست چون من نیست را بسیار كرد
هستی ما یك دو روزی بیش نیست
وقت اندك قابل تشویش نیست
شادی و اندوه عالم یك دم است
بهر یك دم این چه اندوه و غم است
بازگشت فعل مردم سوی توست
راه باز جنان از كوی توست
هر غیبی باز جوید جای خویش
سركند افسانه از ماوای خویش
پیش مجنون قصه لیلی خوش است
گفتگو با وامق و عذرا خوش است
هركجا حرفی ز اندوه و غم است
داغ ماتم دیدگان را مرهم است
داستان عقل و عشق از هم جداست
هر متاعی را به بازاری بهاست
خود مگو درد طلب حیرانی است
عاشقی اسباب سرگدانی است

مثنوی
«چند پویم در پی این آرزوی
شهر شهر و خانه خانه كوبكوی
چند ریزم سیل غم زین جستجوی
دجله دجله چشمه چشمه جوی جوی
دیه دریا كردم و دل غرق خون
تا چه آرم تا چه سازم زین فزون
از طلب فازغ نبودم هیچ گاه
روز روز و هفته هفته ماه ماه
سالها رخش و ریاضش تاختم
دامها در سید معنی ساختم
دیگرم نیرو در ابرش نماند
یكدو تیرم بیش در تركش نماند
تا خواهم كرد در این خستگی
با همه همواری و آهستگی
كبریای عشق هستی سوز را
عالم تجرید جان افروز را

همچنین از اوست :
«ای خوشا عشق و خوشا بدنامیش
عین كام آمد همه ناكامیش
از تو پیدا هرچه ناپیداستی
وز تو زیبا هر چه نازیباستی
داستان عقل و عشق از هم جداست
هر متاعی را به بازاری بهاست
چند پویم در پی این آرزو
شهر شهر خانه خانه كوبكو
چند ریزم سیل غم زین جستجو
دجله دجله چشمه چشمه جوی جوی
دیده دریا كردم و دل غرق خون
تا چه آرئم تا چه سازم زین فزون
از طلب فارغ نبودم هیچ گاه
روز روز و هفته هفته ماه ماه
كبرای عشق هستی سوزان را
عالم تجرید جان افروز را
دامن ار بالای ما بالاتر است
سوی او راه از طریق دیگر است»

 6- صنع الله كوزه كنانی
«از اصحاب مولانا سعد الدین كاشغری است از اوایل سلطنت سلطان یعقوب تا زمان شاه اسماعیل بر سجاده تقوی و پرهیزكاری متمكن بوده و جمع كثیری از درویشان طلب ارشاد از وی میكردند فوتش در سنه 931 واقع شده و پیر طریقت ماده تاریخ اوست. مزارش در مقبرع سرخاب جنب حظیره بابا مزید است.»

 7- میرزا حسین كوزه كنانی
«اصلش از  كوزه كنان تبریز، اما در اصفهان خلد بنیان نشو ونمان یافته و تحصیل كمال كرده. بوساطت جناب اعتمادالدوله میرزا عبدالوهاب در دفتر انشاء شاهنشاهی برقم نویسی مباهی و در سكوت بندگی سرافكندگی و در لباس چاكری معرفت شناخت الهی دارد.بمجاهدت و تزكیت نفس می كوشد و در بزم عشق ساغر عرفان می نوشد. نصیبی از دولت كاملان راه و توشه یی از سفره عاشقان آگاه یافته. بصیرتی دارد و دانش و بینشی آرد.
و بامر همایون كتابی محتوی و مشحون به پنجاه هراز بیت از قصص و حكایات مسمی به «زینت الحكایات» نوشته است. بنظر نرسید و آگاهی از حالات او به مطالعه فسفینه نواب محمود میرزا گردید. در بند تدوین اشعار و تخلص نیست ازوست :
مثنوی
زندگانی یك دو روز بیش نیست
وقت اندك قابل تشویش نیست
شادی و اندوه عالم یك دم است
بهر یك دم این چه اندوه و غمست
هركجا حرفی ز اندوه و غمست
داغ ماتم دیدگانرا مرهمست
ای خوشا عشق و خوشا بد نامیش
اصل كام آمد همه ناكامیش
از سخنانش معلوم است كه دردی و آه سردی دارد.»

 8- حاج مهدی كوزه كنانی
وی از پیشروان جنبش مشروطیت و از مشاوران نزدیك ستارخان سردار ملی بوده است.
«خانه مرحوم حاج میرزا علی كوزه كنانی در جنب مجموعه بازار بزرگ تبریز و در كنار خیابان جدید الاحداث استاد مطهری واقع شده و در زمان مشروطیت و پس از آن محل تجمع سران و بازماندگان صدر مشروطیت از جمله ستارخان، باقرخان، ثقه الاسلام،حاج میرزا آقا فرشی، حاج میرزا حسن واعظ و اكثر مشروطه خواهان بوده است. خانه مذبور در سال 1347 هجری شمسی بدست حاج ولی معمار تبریزی كه سالیان متمادی در روسیه زندگی می كرده ساخته شده و در سال 1344 توسط مالكان جدید آن مرمت گردیده است.
مساحت خانه به بیش از 930 متر مربع می رسد و قسمت اعظم آن را زیر بنای خانه مشتمل بر حوضخانه سرسرا و دو طبقه بنا، تشكیل میدهد. حیاط مشجر و باصفای خانه كوزه كنانی به مجموعه، طراوت و زیبائی بخشیده است.»
لازم بذكر است كه حاجی حسن آقا فرزند حاح مهدی نیز مانند پدرش خدمات شایانی به جنبش ملی نموده است.

 9- ملتجی چشمه كنانی

«شیخ علی فرزند آخوند ملا رضا چشمه كنانی تحصیلات خود را در نجف اشرف به كمال رسانیده و به اخذ درجه اجتهاد نایل گشت و پس از مراجعت به وطن در رضاییه سكنی گزیده و بعلت مخالفت با عرب باغی (یكی روحانیون) از آنجا كوچ كرد و در طسوج رخت اقامت افكند و به سال 1352 هجری قمری در هفتاد سالگی فوت كرد و در شرفخانه به خاك سپرده شد.
این قطعه در جُنگی متعلق به كتابخانه آقای «بیت الله جمالی» بنام او ضبط شده است :
«عزیمت كرد روزی عنكبوتی
كه بهر خود كند تحصیل قوتی
به جایی دید شهبازی نشسته
ز قید دست شاهان باز رسته
به گرد آن تیندن كرد آغاز
كه بربند پر و بالش ز پرواز
زمانی كار در پیكار او كرد
لعاب خود همه در كار او كرد
چو آن شهباز كرد از او كناره
نماندش غیر تاری چند پاره» 

 مؤسسات علمی- فرهنگی كوزه كنان 
امروزه كوزه كنان از سایر مؤسسات تمدنی همچون کتابخانه و کانون فرهنگی وغیره برخوردار می باشد.
و طی انقلاب اسلامی حدود 25-20 نفر شهید داده است.

 مدارس كوزه كنان
« در سال 1321 یكباب دبستان یه همت آقای ابراهیمی دریانی بنا گردید و مدیر آن عباسعلی آقاجانی بود. كه تعداد دانش آموزان آن تا سال 1388 حدود 115 نفر بوده است.»
این مدرسه تا به امروز پابرجاست. از آن گذشته كوزه كنان دارای یك مدرسه راهنمایی دخترانه به نام فاطمیه و دبیرستان بعثت و دبیرستان شهیدمصطفی خمینی نیز می باشد.

 هنر كوزه گری ، سفاگری در كوزه كنان
همانگونه كه فبلا یادآوری گردید، كوزه گری شغل آباء و اجدادی اهالی كوزه كنان است، كه امروزه بر سر جاده كوزه كنان تسوج چندین كارگاه كوزه گری فعال دایر است. امروزه بالغ بر ۱۰۰ كارگاه كوزه گری در كوزه كنان دایر است.