آیا می توان خلاقیت(creativity) کودکان را پرورش داد؟

خلاقيت (creativity)

خلاقيت عبارت است از به كارگيري كامل توانايي هاي ذهني براي ايجاد يك فكر يا راه حل يا مفهوم نو نسبت به خود شخص خلاق.

همه انسانها دارای تفاوت هاي فردي ، خلاقيت و نوآوري هستند و نبايد تصور كرد كه خلاقيت منحصر به افراد تيزهوش و با استعداد است. فقط مهم شكوفايي اين استعدادهاست. اين از حكمت خداوند است كه همه افراد بتوانند در يك رشته داراي خلاقيت باشند و هركدام از طريقي به جامعه بشري خدمت نمايند. خلاقيت مقدمه ظهور استعدادها است، مهم شناختن خود و حركت به سمت اين دريچه است.خلاقيت ، شکل کنترل شده يا محدود شده اي از تخيل است . خلاقيت ها ي افراد نه تنها براي زيبايي ظاهري ، بلکه به خاطر نتايج نهايي که در بر دارد به کار برده ميشود . اين نتيجه نهايي معمولاً شکلي به خود مي گيرد که ديگران نيز مي توانند آن را ببينند . خلاقيت ممکن است خلق يک نقاشي ، يک لباس ، يک قطعه کوچک موسيقي يا پختن يک غذاي جديد باشد به واسطه خلاقيت ، شخص مي تواند به پيشرفتهاي انساني خود بيافزايد ، همچنين افرادي که داراي قوه تخيل زيادي هستند نسبت به کساني که فاقد خلاقيت هستند ، معمولاً به پيشرفتهاي بيشتري در زندگي نائل مي شوند . خلاقيت حتي در سنين کودکي نيز خود را نشان مي دهد.

دنیای کودکان،دنیای تازگیها ،شادی ها،شادابی ها و شگفتی هاست و بازی،پشتوانه بزرگ شکل گیری شخصیت و رشد مناسب جسمی،هوشی و روانی کودک است.از مشخصات یک کودک سالم در سن پیش دبستانی می توان حرکت مداوم،شور و اشتیاق،کنجکاوی و لذت از زندگی را با نام برد.مهارت های حرکتی در حال کامل شدن می باشند.خلاقیت و خیال پردازی در هر چیزی از بازی غم انگیز گرفته تا کارهای هنری پدیدار می شود.خلاقیت بزرگترین و اثر گذار ترین قسمت از وجود هر انسان است که خدا در وجودش قرار داده است. البته خلاقیت گاه گسترش خلاقیت های گذشتگان است و گاه فی البداهه و مستقل می باشد. بهترین زمان برای پرورش خلاقیت از 3 تا 12 سالگی می باشد. زیرا کنجکاوی ها و انرژی بسیار کودک، همچنین داشتن دنیای کوچک و ساده انگاری، می تواند بهترین محرک برای جستجو و تجربه آنان باشد.

خانواده یکی از عوامل بسیار مهم در رشد و پرورش خلاقیت کودکان محسوب می گردد که نقش مهمی در شکوفایی خلاقیت های کودکان دارد. از آنجا که کودک حساسترین مراحل رشد خلاقیت را در محیط خانه سپری می‌کند، محیط مناسب خانوادگی، شیوه و نگرش‌های صحیح فرزندپروری در رشد و شکوفایی خلاقیت سهم مهمی ایفا می‌کند. « کلیگان » ( 1971 ) معتقد است برای ظهور خلاقیت راههای زیادی در شیوه‌های فرزندپروری وجود دارد که می‌تواند باعث ظهور یا محو خلاقیت شود. نحوه تربیت و استفاده از شیوه‌های دموکراتیک یا مستبدانه، اعمال نحوه انضباط و شیوه ابراز محبت هر کدام به نوعی در پرورش یا سرکوب خلاقیت کودکان مؤثر است. اساساً پرورش عنصر انگیزشی خلاقیت باید در بستر خانواده صورت گیرد، زیرا مستعدترین محیط برای شکل دهی آن محیط کلامی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده است. کودک و نوجوان اوقات زیادی را در خانواده سپری می کنند، بنابراین این طبیعی است که بیشترین تاثیر را نیز از آن بپذیرند. بیان این نکته از آن روست که بگوییم هر چند می توان در محیطی غیر از خانواده (آموزشگاه یا جایی دیگر) به تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت مبادرت ورزید، اما تاثیر این عوامل به اندازه و اهمیت عامل نخستین نیست. پس بهتر است که هدایتها و روشهای اتخاذ شده محیط دوم یعنی «محیط یادگیری» به محیط نخستین یعنی خانواده نیز انتقال یابد و در آنجا هم مورد تمرین و تقویت قرار گیرد؛ این انتقال زمینه های تثبیت و تحکیم انگیزش خلاقه را بیش از پیش فراهم آورد.در واقع والدین از طریق درگیر شدن در فعالیتهای خلاق کودک در رشد خلاقیت او سهیم هستند. خانواده ها باید فرصتهای لازم را برای سؤال کردن، کنجکاوی و کشف محیط به کودکان بدهند و هرگز آنان را تنبیه و تهدید نکنند. زمینه رشد خلاقیت در خانه زمانی فراهم می شود که به کودکانتان آزادی زیادی بدهید و به آنها به عنوان یک فرد احترام بگذارید، از نظر عاطفی در حد اعتدال به آنها نزدیک شوید و بر روی ارزشهای اخلاقی و نه قوانین خاص تأکید نمایید.

بهترین زمان برای اطلاع از خلاقیت کودکان ، تماشای آنها به هنگام بازی است. خلاقیت عامل مهم بازی است. کودک را در حالی که آزادانه با مواد و اسباب بازیهایش سرگرم بازی است تماشا کنید. کودکان خلاق اغلب برای هر یک از وسایل بازی خود موارد استفاده متفاوتی پیدا می کنند و قبل از اینکه از وسیله ای به سراغ وسیله دیگر بروند از آن به انواع مختلف استفاده می نمایند. ممکن است یک جعبه خالی برای کودک خلاق ارزشی به مراتب بیش از بهترین و پیچیده ترین اسباب بازیها داشته باشد. کودکان خلاق می توانند با توجه به موقعیت و مکان خاص بازی را تغییر دهند، بازیهای جدید ابداع کنند، مقررات خاصی وضع کنند، رهبری بازی را در دست گرفته و با سازمان بندی منسجم به صورت فردی و چه به صورت گروهی بازی کنند. بازی این گونه افراد از تنوع و گوناگونی آکنده بوده و می توانند با توجه به علایق خود و بازی کنان هدفهای بازی را اعمال کنند. در مقابل کودکانی که از خلاقیت بی بهره بوده و یا خلاقیت کمی دارند در بازی ها نقش پیرو را به عهده گرفته، خود را ملزم به رعایت کامل مقررات بازی می دانند، تخطی از قوانین را جایز نشمرده و بازی را بیشتر به عنوان وظیفه و کار تلقی می کنند تا وسیله ای برای رشد، بنابراین سهم آنها از لذت بازی کمتر از کودکان خلاق است.

روش های افزايش خلاقيت در کودکان

• براي ايجاد سؤالات تازه در ذهن کودکتان ، او را راهنمايي کنيد . آموزش به کودک بايد طوري باشد که او را به طرف پرسشهاي تازه هدايت کند . معلم بايد هنگام جواب دادن به سؤالات کودک ، او را به سمت مهارتهاي جديد سوق دهد و از به کار بردن کلماتي مانند بله،خير،هرگز و امثال آن دوري کند.
• حسن کنجکاوي در کودکان را پرورش دهيد . براي اين امر، هيچ چيز مثل پاسخهاي صحيح و مناسب به پرسشهاي او موثر نيست . سؤال ، در واقع انعکاس از ذهن تشنه اي است که مي خواهد با دريافت جواب از فردي که بهتر از او مي داند خود را سيراب کند.
• والدين و مربيان ، نه تنها بايد درباره امور مربوط به کودک ، بلکه درباره امور خانه و مدرسه نيز از او نظر خواهي کنند و عقايد او را مانند عقايد بزرگسالان در حضور خود ، به بحث و گفتگو بگذارند .
• به عقايد جديد و تازه کودکتان احترام بگذاريد . کودکاني که به نوعي خلاقيت آنها برانگيخته شده ، روابط و مفاهيم را درک مي کنند . لذا والدين و مربيان آنها ممکن است به آنها توجه نداشته باشند و حتي گاهي او عقايد خود را چنان مطرح کند که بزرگسالان قادر به ارزشيابي وجايگزيني آنها نباشند ، تشويق کودکان به ابرازعقايد جديد ، مي تواند در رشد خلاقيت آنها موثر واقع شود .
• از مراقبتها و دخالتهاي بيش از حد در زندگي کودکان اجتناب کنيد . يکي از ويژگيهاي انسان خلاق اين است که تواناييش را خودش به کارمي اندازد . وظيفه والدين و مربيان اين است که اين قابليت را در او زنده نگاه دارند و به کودکان اجازه دهند بعضي اوقات مطابق سليقه خود اشياء را کشف کنند . مراقبتها و دخالتهاي زياد از حد بزرگسالان در زندگي و رفتارهاي کودکان ، قابليت يادگيري مبتکرانه آنها را تضعيف مي کند .

6- از کودکان بخواهيد که اشياء و امور نيمه تمام را تکميل کنند ؛ از کودکان تقاضا کنيد تا جملات نا تمام و داستانهاي نا کامل ، تصاوير و نقاشي هاي نيمه تمام و حتي اشياء ناقص را کامل نمايند .اجازه دهيد اشيا را از نزديک لمس کنند. علاوه بر مشاهده اشيا لازم است کودک آنها را لمس نمايد ، زيرا مشاهده شيء به تنهاي کنجکاوي کودک را ارضا نمي کند ، کودکاني که از لمس کردن اشيا محروم مي شوند توانايي لازم جهت کشف و اختراع را از دست مي دهند .

• براي کودکان هميشه يک مارک خاص آدامس ، بستني يا چيزهاي مورد علاقه را نخريد. کودکان را تشويق کنيد در خريد خوراکي و پوشاک ، مدل هاي مختلفي را امتحان کنند و از خريد کالاهاي تکراري و يکسان اجتناب کنيد .
• کودک را هميشه از يک مسير خاص به خانه نبريد . زماني که با او بيرون مي رويد ، هنگام برگشتن به خانه به او توضيح دهيد که مي خواهيد از يک راه جديد به خانه برويد. او از اين طريق در مي يابد براي رسيدن به يک هدف راه هاي مختلفي وجود دارد .
• در مورد کاربردهاي مختلف يک وسيله خاص از کودکان سؤال کنيد . کاربرد ابزارها و وسايل مختلفي که را در خانه داريد ، براي کودک شرح دهيد و از او بپرسيد: به نظر تو اين وسيله چه کاربردهاي ديگري مي تواند داشته باشد . به اين طريق شما ذهن کودک را مستعد مي کنيد .
• از مکان هاي جديد ديدن کنيد همراه با کودک به نمايشگاهها و موزه هاي مختلف و طبيعت زيبا برويد ، اجازه دهيد او از نزديک مکان هاي گوناگون را شناسايي کند .

11- به اتاق او کاغذ هاي سفيد بچسبانيد . حدود يک متر از اتاق کودکتان را از سطح زمين به طرف بالا به طور سراسري و افقي کاغذ سفيد بچسبانيد و به او بگوييد هر طور که دوست دارد روي آنها نقاشي و طراحي کند . در تزيين اتاق او از سليقه اش استفاده نماييد . به او ياد دهيد که هر چند روز يک بار محل وسايلش را در اتاق تغيير دهد تا به اين وسيله زمينه خلاقيت در او پرورش يابد.

ویژگیهای کودکان خلاق:

1-کودکان خلاق اغلب با آب و تاب حرف می زنند. ذکر جزییات یک ماجرا و به تفضیل سخن گفتن       می تواند نشانه قدرت خیال و تصور زیاد باشد.

2- دقت و توجه شدید در گوش دادن، مشاهده کردن یا انجام دادن کاری دارند.

3- شور و نشاط و مشغولیتهای شدید جسمانی دارند.

4- در صحبتهای خود از قیاس استفاده می کنند.

5- عادت به وارسی منابع مختلف دارند.

6- با دقت به اشیا و پیرامون خود می نگرند.

7- اشتیاق به صحبت کردن درباره کشفیات با دیگران دارند.

8-توانایی ابداع بازیهای جدید و تغییر در بازیها دارند.

9- کنجکاوی زیادی برای سردرآوردن از امور دارند.

10- در گفتار خود جسارت زیادی دارند.

11- سئوالات عجیبی طرح می نمایند.

عوامل بازدارنده خلاقیت کودکان:

1- تاکید بیش از حد والدین بر هوش و حافظه کودک

2- ایجاد رقابت میان کودکان

3- تاکید افراطی بر جنسیت کودک

4- قرار دادن قوانین خشک و دست و پا گیر در منزل

5- عدم آشنایی والدین با مفهوم واقعی خلاقیت

6- انتقاد مکرر از رفتارهای کودک

7- بیهوده شمردن تخیلات کودک

8- عدم شناسایی علائق درونی کودک

9- عدم وجود حس شوخ طبعی در محیط منزل

10- تحمیل نقش بزرگسال به کودک

چند روش آسان از راه های پرورش خلاقیت در کودکان (مهد.پیش دبستانی.دوره ابتدایی)

بچه ها را از تلویزیون جدا کنید!

به جای نگاه کردن تلویزیون ، وقت کودک را با فعالیتهای مفرح دیگر پر کنید. تماشای زیاد تلویزیون، ازآن جا که فعالیتی است که کودک در آن منفعل است ، نقش منفی در پرورش خلاقیت کودکان وپیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارد.

برای کودکان، اسباب بازی های ساده بخرید

اسباب بازی هر چه ساده تر باشد، کودک در استفاده از آن نقش بیشتری بازی می کند.

برای بچه ها کتاب بخوانید

برای بچه ها کتاب بخوانید و از آن ها بخواهید پایان دیگری برای داستان بگویند. یا مثلا به کودک بگویید اگر به جای فلان نقش داستان بودی چه کار می کردی؟بعد از او بخواهید که نقش مورد نظر را بازی کند.

از سر رفتن حوصله بچه ها استقبال کنید!

سعی نکنید تمام وقت بچه ها را با فعالیتهای از پیش تعیین شده و فوق برنامه پر کنید. اجازه بدهید بچه ها بیکار شوند و حوصله شان سر برود. این زمان بهترین موقع برای علاقه مند کردن بچه ها به کارهای هیجان انگیز هنری مانند کاردستی، نقاشی، سفال و خمیر بازی است.

به کودکان اجازه بدهید قدری کثیف کاری کنند!

نقش هنر در خلاقیت کودکان ، مهم است و فعالیتهای هنری برای کودکان نیازمند ریخت و پاش است.

هر چند نظم و نظافت مسئله مهمی است، لیکن تاکید بیش اندازه بر نظم و ترتیب به گونه ای که محدودیت های زیادی برای بچه ها ایجاد کند، یکی از عوامل از بین رفتن خلاقیت است.

به عنوان مثال نقاشی با رنگ انگشتی در حمام، ، فعالیتی لذت بخش برای کودک خواهد بود که در عین حال به پرورش خلاقیت در نقاشی کودک کمک خواهد کرد.

از نقش هنر در خلاقیت کودکان غافل نشوید

کارهای هنری بچه ها را از ساختن کارهای سفال گرفته تا نقاشی کودکان را تشویق کنید. خمیر بازی و سفال گری برای کودکان مهد کودک و دبستانی، در پرورش قوه تخیل و خلاقیت آن ها نقش موثری دارد.

گردآوری :محمد محبوبی سیس.

منابع

• بازی درمانی..تالیف علیرضا جعفری و فریبا جعفری.انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.1389
• روان شناسی رشد با تاکید بربهداشت روانی و راهکارهای تشخیصی و درمانی و تربیتی_شهنام ابوالقاسمی_انتشارات جهاد دانشگاهی_1390
• والدین خودخواه،فرزندان رها شده..نوشته زهرا مهدیخان..نشر پیکان.1382.
• جزوه آموزشی تفکر خلاق- علی نیازی
• ماهنامه سپیده دانایی.شماره66.خرداد92.
• میگنا