صبر چیست و نتایج آن چه می باشد؟

شانزدهمین حدیث از چهل حدیث حضرت امام خمینی (ره) در باب اسارت شهوت ، صبر ، معنای صبر و درجات و دستاوردهای آن است. امام این بحث را با روایتی از امام صادق علیه السلام آغاز می کند:

ابوبصیر می گوید ، که از امام صادق علیه السلام چنین شنیدم : ” شخص آزاد در همه حالتها آزاد است اگر مصیبتی به او برسد ، بر آن صبر می ورزد ، و اگر مصیبت ها بر او هجوم آورند ، او را نمی شکند هر چند اسیر و مقهور گردد ، و سختی را به جای آسانی بگیرد ؛ چنان که یوسف بسیار راستگو ، وقتی به بندگی گرفته شد و اسیر و مقهور گردید ، به آزادی او ضرر نرسید و تاریکی چاه و ترس از آنچه به او رسید به او زیان نرساند ، تا اینکه خداوند بر او منت نهاد. و جبار متکبری را بنده او قرار داد ، پس از آن که مالک بود. پس خداوند او را ( به پیامبری ) فرستاد و به خاطر او به امتی ترحم رساند ، و همین طور صبر (کرد تا) خیر را به دنبالش آورد.

پس شکیبایی بورزید و خود را مهیای شکیبایی سازید تا پاداش داده شود . ”

اسارت شهوت ، منشأ همه اسارت ها

هر گاه انسان در چنگال شهوت و هوس های نفسانی قرار بگیرد ، در ادامه ، کارش به جایی می رسد که اطاعت از آنها را بر پیروی از اوامر و نواهی خدای متعال مقدم می دارد . در این حالت عزت و آزادگی از وجودش رخت برمی بندد. و غبار ذلت ، خواری بر او می نشیند و پیش اهل دنیا کرنش می کند.

کسانی که بنده دنیا و شهوت خودشان هستند ، نزد هر کس که دنیا را پیدا کنند یا احتمال بدهند که می توانند نزد او به خواسته های خودشان برسند خضوع می ورزند و این بندگی و اسارت ، انسان را همیشه در رنج و تلخی قرار می دهد.

اگر نفس انسان متوجه ذات مقدس خداوند شود ، ریسمان بندگی مخلوق را ازگردن بگشاید. چنان که در روایت آمده است: بندگی خداوند ، گوهر ارزشمندی است که باطن آن آزادی است.

در این صورت ، چنان حالتی در قلب پیدا می شود که روح ، احساس عظمت و رفعت می کند ، و حتی در این حالت اگر در اسارت کسی هم باشد استقلال و آزادگی نفس محفوظ خواهد ماند ، مانند حضرت یوسف و لقمان علیهما السلام . امام سجاد علیه السلام فرمود:” من عار دارم این دنیا را از آفریدگار آن خواستار شوم ، پس چگونه آن را از مخلوقی چون خود خواهش کنم؟ ”

صبر ، نتیجه آزادگی

از دستاوردهای مهم خروج از اسارت نفس، شکیبایی در هنگام سختی و بلا است.

مرحوم محقق طوسی ، صبر را نگه داری نفس از بی تابی در هنگام فرا رسیدن سختی و کراهت دانسته است . صبر را از مقامات متوسطین دانسته اند ، زیرا تا هنگامی که نفس ، بلاها را ناخوش بدارد ، معرفتش ناقص است ، لذا رضای به قضای الهی نسبت به صبر ، مقام برتری می باشد ، اگر چه ممکن است این را نیز از مقامات متوسطین عنوان کنیم. بر اساس این مطلب صبر بر معاصی و صبر بر طاعات نیز از مقامات متوسطین است ؛ زیرا کسی که حقیقت عبادت را بفهمد و صورت زشت گناهان را درک کند ، صبر برای او معنا ندارد.

عارف معروف ، کمال الدین عبد الرزاق کاشانی در شرح منازل می گوید: صبر ، خودداری از شکایت نزد مخلوق است ، و الّا شکایت به حق تعالی و اظهار ناراحتی نزد خداوند با صبر منافات ندارد ، چنانکه حضرت ایوب به پروردگار شکوه کرد (سوره ص ، ۴۱)

نتایج صبر

برای صبر ، دستاوردها و نتایح فراوانی است که از آن جمله تربیت نفس می باشد . زیرا وقتی که شخص ، مدتی را بر بلاها شکیبایی ورزید و ترک لذت  نمود ، کم کم نفس عادت می کند ، از سرکشی بیرون می آید و به مقامات عالی می رسد.

صبر بر گناهان سرمنشأ پرهیزگاری می شود ، صبر در طاعات منشأ انس با پرودگار و صبر در بلاها منشأ رضا به قضای الهی می گردد و اینها از مقامات بزرگ اهل ایمان است. امام صادق علیه السلام فرمود:

” صبر نسبت به ایمان ، همچون سر نسبت به بدن است. پس زمانی که سر (از بین) رفت جسد نیز برود و همین طور زمانی که صبر (از بین) برود، ایمان هم خواهد رفت.”

شخص غیر صبور ، زبان به شکایت می گشاید ، درد دل را به هر کس می گوید و این کار علاوه بر این که او را نزد خلق رسوا می کند ، وی را از ارزش در درگاه الهی می اندازد. بنده ای که نتواند سختی ها را تحمل کند – با وجود هزاران نعمتی که از خداوند دیده است – چه ایمانی دارد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:” کسی که به بلایی مبتلا شود و صبر پیشه کند پاداش هزار شهید را دارد.”

درجه های صبر

برای صبر ، درجاتی است و پاداش آن بر اساس درجات و مراتب ، متفاوت می باشد . امام علی علیه السلام به نقل از رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:

صبر سه گونه است: صبر به هنگام مصیبت ، صبر بر طاعت و صبر در وقت گناه. پس کسی که بر مصیبت صبر کند … خداوند برای او سیصد درجه… ، کسی که بر اطاعت صبر کند ، خداوند برای او ششصد درجه … و کسی که بر مصیبت صبر کند خداوند برای او نهصد درجه … بنویسد.”

درجات صبر اهل معرفت

آنچه تا کنون در خصوص صبر گفته شد راجع به عموم مردم و متوسطین بود ؛ اما صبر اهل سلوک و اولیای کامل ، درجات دیگری دارد. اهل سلوک” صبر فی الله” دارند و آن عبارت است از ثبات در مجاهدتها و ترک خویشتن.

اهل حضور و مشاهده جمال خداوند” صبر مع الله” دارند و آن عبارت از خروج از جامه بشریت و متجلی شدن قلب به تجلیات اسماء و صفات الهی است.

همچنین عشاق و مشتاقین” صبر عن الله” دارند. گفتار امام علی علیه السلام در دعای کمیل:” فهبنی یا الهی و سیدی و مولای …”

اشاره به این مقام از صبر دارد.

اهل تمکین و استقامت نیز” صبر بالله ” دارند که پس از تخلـّق به اخلاق الهی برای آنها رخ می دهد و این حمل برای اولیای الهی میسر است.